OTİZM SPEKTRUM BOZUKLUĞU
OTİZM SPEKTRUM BOZUKLUĞU
Otizm spektrum bozukluğu, gelişimin ilk üç yılında belirtilerinin ortaya çıktığı, doğuştan gelen gelişimsel yetersizlik ve nörolojik bir rahatsızlıktır. Otizm Spektrum bozukluğunun yaygınlığı kız çocuklarına göre erkek çocuklarında beş kat daha fazladır. Otizm spektrum bozukluğunun genetik temelli olduğuna dair güçlü teoriler olsa da bozukluğa neden olan asıl gen mekanizması bulunamamıştır. Genetikle beraber bazı çevresel faktörlerden de kuşkulanılır.DSM-5’e göre Otizm Spektrum bozukluğuna sahip kişilerin iki alanda yetersizlik gösterdiği keşfedilmektedir.
1)Sosyal iletişim ve etkileşimde yetersizlik
2)Tekrarlanan\takıntı yapılan davranışlar, belirli ilgiler ya da etkinlikler.
Otizm Spektrum Bozukluğuna sahip çocuklarda huysuzlanma, kendisine ya da çevresine karşı saldırgan davranışlar, beslenme ve uyku problemleri sıkça görülmektedir. Çocuk için uygun eğitim ve terapi hizmeti sağlanmadığı sürece bahsedilen sorunlar ağırlaşarak devam etmektedir.
OTİZM SPEKTRUM BOZUKLUĞU BELİRTİLERİ
1) Sosyal iletişimde ve sosyal etkileşimde sorunlar
Göz kontağı kuramamak, vücut dilini anlamada ve kullanmada sorunlar, yüz ifadelerinde ve sözel olmayan iletişim davranışlarında yetersizlik görülür.
2) Tekrarlanan\Takıntılı yapılan davranışlar, belirli ilgiler ya da etkinlikler
Tekrarlanan ya da takıntılı motor davranışlar, aynı maddeler üzerinde ısrarcılık, rutin olan maddelere bağlılık, belli seslere ya da kokulara karşı fazla tepki verme ya da tamamen tepkisiz kalma görülebilir.
Otizm Spektrum Bozukluğunda Dikkat Edilmesi Gereken Gelişimşel Süreçler
1-2.aylarda bir kişinin yüzüne bakmakta sorunlar oluşuyorsa ya da yüzlerinde gülümseme oluşmuyorsa.
4-5.aylarda karşıdaki kişinin iletişim kurmaya çalışmasına karşı bir tepki vermiyorsa
6-10.aylarda babıldamalar (hece tekrarları) gerçekleşmiyorsa
8-10.aylarda kendisiyle ilgilenen kişiyi ayırt edemiyorsa
9-12.aylarda Ortak Dikkati gelişmemişse ve kendisiyle iletişim kuran kişiyle göz kontağı kurmuyorsa
18-24.aylarda Nesneleri işaret etmiyorsa, sembolik oyunlar oynamıyorsa, kişilerin hareketlerini taklit etmiyorsa ve tek kelimeler kullanmıyorsa
Gelişimsel süreçlerin yanında akranlarının oynadığı oyunlara ilgi göstermiyorsa ve katılmayı tercih etmiyorsa, söylenilen sözleri belli bir süreden sonra tekrar ediyorsa ya da anlamsız sesleri sürekli tekrar ediyorsa, kendi arzusuyla sadece iletişime geçiyorsa, günlük zamanlarda gerçekleşen düzen ya da rutin değişikliklerinden rahatsızlık duyuyorsa erken tanının önemli olduğunu vurgulayarak bir çocuk nöroloğuna ya da çocuk psikiyatristine başvurulmalıdır.
Otizm Spektrum bozukluğuna sahip aileler nelere hazırlıklı olmalıdır?
a.Otizm spektrum bozukluğu tanısını kabul etmelidir
b.Otizm Spektrum Bozukluğuna karşı olumlu bakış açısı geliştirmedir.
c.Tükenmişlikten kurtulunmalıdır.
Otizm Spektrum Bozukluğuna Sahip Çocukların Alabileceği Eğitim ve Terapi Hizmetleri Nelerdir?
Otizm Spektrum bozukluğuna yönelik etkili eğitim yöntemlerinin ortak başlıkları dikkate alındığında etkili eğitim sunmak için şu öneriler sunulabilir; Eğitim erken başlamalıdır. Otizm tanısının koyulmasıyla eğitime başlanmalıdır. Günümüzde 3 yaştan önce koyulur. Bu yüzden eğitime en geç 5 yaşında başlanmalıdır. Eğitim haftada en az 30 saat olmak üzere yoğun olmalıdır. Bire-bir eğitim mümkünse gerçekleştirilerek çocuğu grup terapisine hazır hale getirilmelidir. Eğitim kesintisiz\ devamlı olmalıdır. Eğitimde özel bir müfredat kullanılmalıdır. Otizmli çocuklara dikkati yöneltme, yönergelere uyma, taklit, ortak dikkat, sosyal etkileşim gibi bazı özel beceriler öğretilmelidir. Eğitimde uygulamalı davranışlarına analizlerine yönelik teknikler ve yöntemler kullanılmalıdır. Çocuğun kişisel özelliklerine dikkat edilmelidir.
Otizm Spektrum Bozukluğu Olan Çocukların Davranışlarıyla Nasıl Baş Edilmelidir?
Uygulamalı davranış analizine dayalı araştırmalarda öncelikle ödüllerden (pekiştireçlerden) yararlanılır.
Bazı pekiştireç türleri;
• Yiyecek-içecek pekiştireçleri
• Nesne pekiştireçleri
• Sosyal pekiştireçler
• Etkinlik pekiştireçler
• Sembol Pekiştireçler
Davranış üzerinde etkili olması için pekiştirecin artmasının istenildiği davranıştan hemen sonra ve sadece belirli davranışlardan sonra verilmelidir. Pekiştireç çocukta kolay doyuma ulaştırmayacak şekilde olmalıdır.Otizm Spektrum Bozukluğunda sıkça rastlanan bir diğer durum öfke nöbetleridir. Aniden bir uçağın geçmesi, çocuğun içtiği sütün elinden alınması, televizyonun kapatılması gibi durumlarda öfke nöbetleri kendini göstermektedir. Bu durumlardan bazıları engellenebilmektedir. Öte yandan öfke nöbetleri çoğu zaman çocuğun bir durumdan kaçmak istediği zamanlarda da görülmektedir. Örnek olarak öfke nöbeti geçiren çocuk istemediği durumdan kaçabilmektedir.
Öfke nöbetleriyle başa çıkmak için kullanılan yöntemlerden bir tanesi çocuğa istemediği şeyden kaçmak için öfke nöbeti geçirmek yerine çizerek ya da başka bir aktiviteyle kendisini anlatmasını sağlamaktır. Bir diğeri ise öke nöbetlerini görmezden gelmektir.
Sistematik görmezden gelmeye Sönme denilmektedir. Sönme sosyal pekiştireçlerle kullanıldığında oldukça etkili olan bir yöntemdir. Sönmede çocuk saldırgan davranışı göstermeye başladığında çevresindekilerden onu görmezden gelmesi beklenmektedir. Çocuk bu tavra karşı daha da hırçınlaşabilir ama etkili ve istikrarlı bir uygulamayla öfke nöbetlerinin üstesinden gelinebilir.
Otizm Spektrum Bozukluğunda sık rastlanan bir diğer durum ise kendini uyarıcı davranışlardır. Çocuk ortamda kendi kendine sallanmaya ve tekrarlayan davranışlar göstermeye başlar. Çocuk bu davranışları sergilerken çocuğun ilgisi başka yöne çekilmelidir. Ayrıca çocuk bu takıntılı davranışları yaptığında uyarmaktan ve şiddete başvurmaktan kaçınılmalıdır.
Kendini uyarıcı davranışları önleyebilmek adına öneriler;
Ses çıkararak dikkat dağıtan yüzeylere ses çıkarmasını önleyecek yumuşak malzemeler kullanılabilir. Ağzına götürmeye çalıştığı nesnelerin üzerine çocuğun hoşlanmayacağı tatta nesneler kullanılabilir. Çocuğun belli sürede sallanmalarını ya da zıplamalarını bir pekiştireç olarak sunulabilir.
Davranışların üstesinden gelebilmek için üzerinde durulması gereken etmenler
• Sabırlı olmak
• Olumlu yönleri fark etmek
• Göz ardı edilebilecek davranışlarla ilgilenmemek
• Tutarlı davranmak
• Sosyal pekiştirmeyi unutmamak
• Sözümüzde kararlı olmak
• Seçenekler arasında seçim yapmasına izin vermek
• Kayıt tutmak
OTİZM SPEKTRUM BOZUKLUĞU OLAN ÇOCUKLARDA İLETİŞİM BECERİSİ NASIL GELİŞTİRİLİR?
Otizm Spektrum bozukluğuna sahip çocuklarda sık sık görülen iletişim bozukluğu şunlardır:
• Başkalarını anlamakta yetersizlik
• Başkalarını kendini ifade etmekte yetersizlik
• Dili işlevsel kullanmada sıkıntı
• Konuşma ve jestin gelişmesinde yetersizlik
• Konuşmada tek düzelik
• Karşılıklı konuşma başlatma ve devam etmede yetersizlik
İletişim bozukluğunu önleyebilmek adına önerilen yöntemler;
• İletişimde bulunmasını sağlayacak ortamlarda bulundurmak
• Gereksiz soru sormamaya dikkat etmek
• Kısa ve anlaşılacak bir konuşma tarzını tercih etmek
• Etkileşime karşı yönlendirmek
• Çocukla göz teması kurmaya dikkat etmek
• Etkiletişimi olabilecek en iyi şekilde eğlenceli hale getirmek
OTİZM SPEKTRUM BOZUKLUĞUNA SAHİP ÇOCUKLARA BAĞIMSIZLIK SEÇİM YAPMA VE SOSYAL ETKİLEŞİM NASIL GELİŞTİRİLEBİLİR?
Otizmli çocuklarda çok sık rastlanan sosyal etkileşim sorunları;
• Yalnızlığı tercih etmek
• Arkadaşlık ilişkilerinde durağanlık
• Sosyal oyunlara karşı ilgisiz davranma
• Etkileşim davranışlarına karşılık vermemek
• Başkalarının duygularına karşı duyarsız davranma
Sosyal etkileşim sorunlarıyla başa çıkılması için önerilen davranışlar nelerdir?
• Genellenmiş taklit
• Uzaktan ve genellenmiş yönerge alınması
• Yeni karşılaşılan bireylere tepki verme
• Küçük ve büyük topluluklara katılmak
• Anlaşılır ve genellenmiş iletişimi tercih etmek
• Karşılıklı konuşmak
• İşbirlikçi oyunlar oynama
• Grup sohbetlerine katılma
• Sosyal duyarlılık gösterme
Sosyal becerilerin öğrenimini desteklemek için fotoğraflı ve yazılı etkinlik çizelgeleri de kullanılır. Etkinlik çizelgesi bireyin etkinliği yapmasını sağlayan fotoğraf ya da sözcük setidir. Çocuklar etkinlik çizelgesinde ilk sayfayı çevirmeyi, bahsedilen materyali almayı, etkinliği tamamlamak gibi becerileri öğrenirler.
2-3 yaşlarındaki bir çocuk için Etkinlik çizelgesi örneklerinden birkaç tanesi yap-boz oyunları, iç içe geçirilmiş kaplar, sevilen bir yiyecektir.
6-7 yaşlarındaki bir çocuk için etkinlik çizelgesi örneklerinden birkaç tanesi defterdeki çizgilerin üstesinden geçmek, mıknatıslı bir zeminin üzerine harf veya rakam yerleştirmek, lego bloklarından araba yapmak gibi aktivitelerdir.
OTİZM SPEKTRUM BOZUKLUĞUNA SAHİP ÇOCUKLARDA ACİL DURUMLARDA NELER YAPILABİLİR?
Otizmli çocuklar kendi başlarına ortamdan ayrılmak çok sık görülen bir durumdur. Bulunan evlere alarm ya da kapılara kilit taktırmak önerilen yöntemlerden biridir.
Otizmli çocuklar bazen saldırgan davranışlarda bulunabiliyorlar. Böyle durumlarda kendisine ya da çevresindeki kişiye zarar vermemesi için önündeki kesici aletlerden ya da kendisine ya da çevresine zarar verebileceği ortamlardan uzaklaştırılabilir.
Otizmli çocuğun çevresinde silah, çamaşır suyu gibi risk faktörü oluşturan aletler bulunmamalıdır. Ayrıca çocuğun açabileceği dolap ya kapılara emniyet kilidi takılmalıdır.
Otizmli çocuk kaybolduysa onu daha kolay bulabilmek adına kendisine ve ebeveynlerine dair bir künye takılabilir.
UMUT PSİKOLOJİ VE DİYET KLİNİK
info@dytnurettinsahinli.com